Dowód z opinii biegłego, jako obligatoryjny element postępowania w sprawie o ubezwłasnowolnienie.
Zdarzają się postępowania, w których decyzja, co do tego czy i jakich specjalizacji biegłych należy powołać do opiniowania w sprawie, a także na jakie okoliczności należy ich powołać, wynika wprost z treści ustawy. Takim przykładem, jest postępowanie w sprawach o ubezwłasnowolnienie i traktujący o biegłych w owym postępowaniu art. 553 kodeksu postępowania cywilnego. Aby przybliżyć cel i zrozumieć sens takich regulacji, niezbędne jest, krótkie omówienie samej instytucji ubezwłasnowolnienia i pewnych zasad postępowania.
Ubezwłasnowolnienie.
Pojęcie „ubezwłasnowolnienia” do dnia dzisiejszego nie zostało prawnie zdefiniowane. Ustawodawca wskazał jednak na przesłanki, w oparciu o które, można próbować taką definicję stworzyć.[1] Najprościej ujmując, ubezwłasnowolnienie to pozbawienie danej osoby zdolności do czynności prawnych – w przypadku ubezwłasnowolnienia całkowitego, lub znaczne ograniczenie tej zdolności – ubezwłasnowolnienie częściowe.
Jak podkreśla się w orzecznictwie Sądu Najwyższego, ubezwłasnowolnienie ogranicza w wysokim stopniu prawa i wolności osobiste człowieka.[2] Niewątpliwie, możemy wskazać, że instytucja ubezwłasnowolnienia stanowi poważną ingerencję w sferę praw osobistych jednostki. Dotyka ona podstawowych wolności i praw człowieka, takich jak prawo do swobodnego decydowania o swoim życiu – zagwarantowanych przez najważniejszy akt prawny tj. Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997r. Warto jednak wskazać, że instytucja ubezwłasnowolnienia została wprowadzona do kodeksu cywilnego z 1964r. – można zatem zauważyć, że instytucja cywilistyczna ma bardzo długą tradycję sięgającą okresu przedkonstytucyjnego, a pojęcie ubezwłasnowolnienia potraktowane zostało, jako pojęcie zastane przez obecny porządek konstytucyjny.[3] Niezależnie od powyższego, dla obydwu poziomów regulacji wyniknęła wspólna potrzeba określenia statusu prawnego osób, w stosunku do których orzeka się o ubezwłasnowolnieniu.
Cel instytucji ubezwłasnowolnienia.
Zasadniczo ubezwłasnowolnienie jest formą ochrony prawnej interesów osoby, której wniosek o ubezwłasnowolnienie dotyczy.
Ubezwłasnowolnienie polega na pozbawieniu, bądź ograniczeniu przez sąd zdolności do czynności prawnych, by w ten sposób chronić osoby nie potrafiące kierować samodzielnie swoim postępowaniem z uwagi na określone zaburzenia, które u nich występują. Ubezwłasnowolnienie takiej osoby, ma na celu zapewnienie jej ochrony przed szkodami, jakie mogą wyrządzić sobie sami dokonując czynności prawnych samodzielnie, nie posiadając należytego rozeznania. Niemożność kierowania swym postępowaniem będzie odnosiła się zatem nie tylko do sfery stosunków cywilnoprawnych, czy też stosunków regulowanych przez inne gałęzie prawa, ale i do sfery stosunków społecznych i gospodarczych, które nie są regulowane przepisami prawa. Dodatkowo warto podkreślić, że instytucja ubezwłasnowolnienia pośrednio pozwala również na ochronę innych uczestników obrotu, które mogłyby zostać pokrzywdzone czynnościami dokonanymi przez osobę nieposiadającą należytego rozeznania.[4]
Przeciwnicy instytucji ubezwłasnowolnienia, wskazują przede wszystkim na zbyt poważną ingerencję w sferę praw osobistych jednostki, ograbienie człowieka z praw i wolności mogące prowadzić do nadużyć, jednak wskazać należy na pewną krótkowzroczność takiej argumentacji. Weźmy bowiem pod uwagę np. osoby chorujące na Alzheimera, czy też znajdujące się w stanie wegetatywnym, które nie są w stanie zadbać dosłownie o nic, a przecież niejednokrotnie wymagają konieczności podjęcia decyzji w przedmiocie podjęcia leczenia, umieszczenia w specjalistycznym ośrodku, czy załatwienia w ich imieniu spraw urzędowych – między innymi w tym celu właśnie orzeka się w stosunku do takich osób o ubezwłasnowolnieniu. Na chwilę obecną, w naszym porządku prawnym nie znaleziono „lepszego” rozwiązania, pozwalającego na roztoczenie podobnej ochrony.
Uchylenie i zmiana ubezwłasnowolnienia (art. 559kc).
Co istotne, w wypadku postępowań w sprawach o ubezwłasnowolnienie, mamy do czynienia z jednym z wyjątków wprowadzonych przez ustawodawcę, od ogólnej zasady niezmienności prawomocnych orzeczeń co do istoty sprawy. Pozwala to, poza systemem środków zaskarżenia, na wszczęcie postępowanie o uchylenie, bądź zmianę prawomocnego postanowienia. Takie postępowanie jest swego rodzaju „wyłomem” w zasadzie stabilności prawomocnych orzeczeń merytorycznych.[5]
A zatem, w wypadku zmiany okoliczności faktycznych, lub ustania przyczyn orzeczenia ubezwłasnowolnienia, również sama osoba ubezwłasnowolniona, możne wnosić o zmianę lub uchylenie ubezwłasnowolnienia.
Wysłuchanie biegłego na rozprawie nie zawsze będzie równoznaczne ze złożeniem przez niego opinii.
Sąd ma ustawowy obowiązek wysłuchania osoby, której wniosek dotyczy, niezwłocznie po wszczęciu postępowania. Pamiętać należy, że w każdym wypadku podczas wysłuchania osoby, której wniosek dotyczy musi być obecny biegły psycholog oraz w zależności od stanu zdrowia osoby, której wniosek dotyczy, biegły psychiatra bądź neurolog. To, który biegły będzie właściwy do występowania w sprawie, zależy od stanu zdrowia osoby której wniosek dotyczy.[6] (W sprawach o zmianę ubezwłasnowolnienia zadaniem biegłych będzie wskazanie, w zależności od żądania wniosku, czy u osoby u której orzeczono ubezwłasnowolnienie całkowite doszło do poprawy, stanu zdrowia, bądź czy u osoby u której orzeczono ubezwłasnowolnienie częściowe doszło do jego pogorszenia). Obecność biegłych podczas pierwszego wysłuchania pozwala na wstępną ocenę stanu zdrowia takiej osoby, zaś w przypadku występowania ewentualnych zaburzeń ma ona na celu ułatwienie komunikacji między sędzią a osobą, której wniosek dotyczy.
Zgodnie z §3 art. 547, stwierdzenie braku możliwości porozumienia się z osobą, której dotyczy wniosek należy odnotować w protokole rozprawy, po uprzednim wysłuchaniu biegłych, którzy byli obecni przy wysłuchaniu osoby, której wniosek dotyczy. Podkreślenia wymaga fakt, że takie wysłuchanie biegłego nie jest równoznaczne ze złożeniem przez niego opinii, jest to jedynie szczególny środek dowodowy, mający na celu pomoc sądowi poprzez udzielenie mu wiadomości specjalnych niezbędnych dla oceny stanu zdrowia osoby, której dotyczy postępowanie.[7]
Obligatoryjność dowodu z opinii biegłego w postępowaniu o ubezwłasnowolnienie.
Obligatoryjnym elementem postępowania dowodowego w sprawach o ubezwłasnowolnienie jest dowód z opinii biegłego, co w praktyce oznacza, że w razie jego braku orzeczenie ubezwłasnowolnienia nie będzie możliwe. Konieczność zasięgnięcia opinii biegłych wynika z konieczności potwierdzenia występowania zaburzeń, które muszą zostać uprawdopodobnione we wniosku (poprzez np. złożenie zaświadczenia lekarskiego). Ustawodawca uznał, że w sprawach o ubezwłasnowolnienie potrzeba powołania biegłych zachodzi każdorazowo i niniejszej opinii nie mogą zastępować dokumenty wskazane w art. 552 k.p.c. tj. zaświadczenia, czy świadectwa lekarskie.[8]
Zgodnie z dyspozycją zawartą w §1 art. 553, osoba której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie musi zostać zbadana przez biegłego lekarza psychiatrę lub neurologa, a także przez psychologa. W założeniu niniejsza opinia wydana przez biegłych jest opinią łączną, jednak biegli nie mają obowiązku uzgadniać swoich stanowisk wyrażonych w opiniach.[9] Liczba biegłych, powołanych w sprawie zależy od uznania sądu. Dopuszczalne jest przeprowadzenie dowodu z opinii łącznej biegłych o różnych specjalnościach – np. psychiatry i neurologa. Dodatkowo sąd może zażądać opinii odpowiedniego instytutu naukowego, czy placówki naukowo – badawczej, jeżeli potrzeba będzie zasięgnięcia opinii wśród specjalistów o szczególnie wysokim stopniu przygotowania teoretycznego i praktycznego. [10]
Treść opinii biegłego w postępowaniu o ubezwłasnowolnienie.
Zgodnie z §2 art. 553 opinia powinna zawierać ocenę stanu zdrowia psychicznego lub zaburzeń psychicznych albo rozwoju umysłowego osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, umotywowaną ocenę zakresu jej zdolności do samodzielnego kierowania swoim postępowaniem i prowadzenia swoich spraw, uwzględniającą postępowanie i zachowanie się tej osoby.
W niniejszym przepisie, wyraźnie wskazano, że ocena zdolności do samodzielnego kierowania swoim postępowaniem i prowadzenia swoich spraw powinna być umotywowana, tj. zawierać uzasadnienie, jakie fakty, jakie okoliczności przemawiają za wnioskami przedstawionymi przez biegłego w tym zakresie.[11]
Ustawodawca, uznał również za konieczne odniesienie się przez biegłego do zachowania i postępowania osoby, której dotyczy wniosek, co jednoznacznie wskazuje na konieczność uczestnictwa biegłego przy przeprowadzaniu czynności z udziałem osoby, której wniosek dotyczy. Należy zatem zgodzić się z poglądem wyrażonym przez K. Lubińskiego, że w opinii powinna zostać również zawarta ocena występowania związku przyczynowego, zachodzącego między stwierdzonymi zaburzeniami psychicznymi a jej zachowaniem.[12] Istotnym również jest to, by umożliwić biegłemu wysłuchanie osób relacjonujących zachowanie i postępowanie osoby, której wniosek dotyczy.[13]
Badanie osoby, której dotyczy wniosek, może być jednorazowe lub kilkukrotne – chodzi o umożliwienie biegłemu ustalenia wszelkich okoliczności niezbędnych do wydania pełnej opinii. Jeżeli osoba, której wniosek dotyczy, nie stawia się dobrowolnie na badanie przez biegłego lekarza psychiatrę, sąd może zarządzić jej przymusowe doprowadzenie. Takie postanowienie sądu, nie podlega zażaleniu.[14]
Cel opinii biegłego w postępowaniu o ubezwłasnowolnienie.
Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, że „ocena czy ustalony przez biegłego stan faktyczny uzasadnia ubezwłasnowolnienie całkowite lub częściowe, wchodzi już w zakres stosowania prawa i należy do sądu” niedopuszczalnym zatem będzie, przeniesienie ciężaru prawnego rozstrzygnięcia sprawy przez sąd na biegłego.[15]
Mając na uwadze powyższe, można wskazać iż dowód z opinii biegłego ma decydujące znaczenie w postępowaniu o ubezwłasnowolnienie bowiem bez niego, nie będzie możliwym orzeczenie ubezwłasnowolnienia. Sąd nie jest związany niniejszą opinią – będzie ona podlegała jego ocenie zgodnie z regułami zawartymi w art. 233 k.p.c. w zw. z art. 13 §2 k.p.c.[16] W tym miejscu należy wskazać jednak na pewien wyjątek, który pojawił się w orzecznictwie Sądu Najwyższego, a mianowicie „negatywna opinia stwierdzająca, że badany nie jest chory psychicznie ani nie cierpi na niedorozwój umysłowy, ma rozstrzygające znaczenie w tym sensie, że sąd nie może wbrew takiej opinii orzec ubezwłasnowolnienia z powodu choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego. Sąd może jednak, jeśli w świetle pozostałego materiału dowodowego nasuną mu się wątpliwości co do poczytalności uczestnika, zażądać opinii innych biegłych”.[17] Niniejsze stanowisko Sądu Najwyższego, wydaje się być jak najbardziej uzasadnionym. Jak już wcześniej wspominano, ustawodawca uznał niniejszy środek dowodowy za obligatoryjny w postępowaniach z zakresu spraw o ubezwłasnowolnienie. Tym samym zasugerował, że wiedza specjalistyczna z zakresu psychiatrii jest niezbędna do orzekania o ubezwłasnowolnieniu, a sąd takiej wiedzy nie posiada w związku z czym nie powinien orzekać wbrew jasnemu i jednoznacznemu stanowisku biegłych. W przypadku nasuwających się wątpliwości, wynikających z całokształtu materiału dowodowego sąd będzie mógł powołać dowód z opinii innego psychiatry.[18] Podobnie będzie w sytuacji, gdy sąd opierając się na własnej ocenie zachowania osoby, której wniosek dotyczy uzna, że choroba psychiczna, czy zaburzenie psychiczne, na które wskazuje w swej opinii biegły, nie występuje sąd powinien powołać dowód z kolejnej opinii na powyższe okoliczności i dopiero po ocenie obydwu opinii możliwym będzie rozstrzygnięcie sprawy.[19]
W przypadku, gdy w sprawie wydane zostaną dwie zupełnie rozbieżne opinie lekarskie, które nie pozwalają rozstrzygnąć jednoznacznie najistotniejszych kwestii, sąd powinien przede wszystkim zażądać od biegłych ustnych wyjaśnień na rozprawie. W razie gdyby nadal nie pozwalałoby to na rozstrzygnięcie, powinien zasięgnąć on dodatkowej opinii.[20]
Zaznaczyć należy, iż opinia biegłych, mimo iż jest podstawowym dowodem w sprawie o ubezwłasnowolnienie, nie jest jedynym dowodem w tego typu sprawach. Dowód z opinii biegłych pozwala jednak na ustalenie stanu zdrowia osoby, której wniosek dotyczy.
[1] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 2012r., III CSK 169/11
[2] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 18 stycznia 1978r., IV CR 515/77, niepublikowane
[3] Rybski R., Konstytucyjny status osób ubezwłasnowolnionych, Warszawa 2015
[4] Nazaruk Piotr [w:] Ciszewski J. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, wyd. II, Warszawa 2014
[5] Turek J., Czynności w postępowaniu nieprocesowym, Warszawa 2013; s. 89
[6] Gudowski J. [w:] Ereciński T. (red.) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom IV. Postępowanie rozpoznawcze. Postępowanie zabezpieczające. Warszawa 2016
[7] Pruś P. [w:] Manowska M. (red.) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom II. Art. 506-1217, wyd. III, Warszawa 2015
[8] Gudowski J. [w:] Ereciński T. (red.) op. cit.
[9] Gudowski J. [w:] Ereciński T. (red.) op. cit.
[10] Bodio J. [w:] Jakubecki A. (red.) Komentarz aktualizowany do kodeksu postępowania cywilnego, Lex/el.2016
[11] Pruś P. [w:] Manowska M. (red.) op. cit.
[12] Lubiński K. Postępowanie o ubezwłasnowolnienie, Warszawa 1979
[13] Ibidem
[14] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 maja 1982r., sygn. IV Cz 73/82
[15] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 grudnia 1966r., sygn. I CR 214/66
[16] Ludwiczak L. Ubezwłasnowolnienie w polskim systemie prawnym ,Warszawa 2012
[17] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 stycznia 1971r., sygn. II CR 655/70
[18] Ibidem
[19] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 lipca 1968r., sygn. I CR 279/68
[20] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 130 stycznia 2015r., sygn. III CSK 149/14